Archives par mot-clé : 1922

Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 : entretien avec Despina Dimou = συνεντευξη με την Δεσποινα Δημου

En 2013, le corpus sonore “Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922″ a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et à la phonothèque de la MMSH et traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française : Despina Dimou, réfugiée de la première génération évoque la catastrophe de Smyrne qu’elle a vécu à l’âge de 14 ans 

Δέσποινα Δήμου πρόσφυγας πρώτης γενιάς μιλάει για την μικρασιατική καταστροφή που έζησε σε ηλικία 14 χρονών Ηχογραφήθηκε το 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου  για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ 1

Η Δέσποινα Δήμου τη στιγμή της συνέντευξης είναι 92 χρονών. Γεννήθηκε το 1908 στο Αϊβαλί (Κυδωνίες) κοντά στην Σμύρνη. Ο πατέρας της Γαβριήλ Δήμος και η μητέρα της Φανή ήταν από την Κωνσταντινούπολη  και είχαν πέντε παιδιά  τον Θανάση, τη Μαρία, την Ειρήνη, την Αφροδίτη και τη Δέσποινα. Ο Γαβριήλ ήταν γνωστός βιολιστής στο Αϊβαλί με μεγάλο ρεπερτόριο που δεν ήταν μόνο παραδοσιακό.  Χωρίς να έχει πάει  για πολύ καιρό στο σχολείο, είχε μάθει να γράφει και να διαβάζει, ενώ η Φανή ήταν αναλφάβητη. Ήταν μια μεσοαστική οικογένεια με πολύ αγάπη για τη μουσική και διαφορετικά ακούσματα. Ο Θανάσης και η Μαρία ήξεραν και αυτοί να παίζουν βιολί, ενώ όλοι είχαν μουσικές γνώσεις. Η Δέσποινα λέει συγκινημένη πως “έβγαινε πάντα μουσική  μέσα από το σπίτι και πως το μόνο ουσιώδες και χαριτωμένο ήταν αυτό”.Kuiawiak Πριν τα γεγονότα του 1922, όλα τα παιδιά πηγαίναν στο σχολείο εκτός από την Ειρήνη που δούλευε ήδη ως καθηγήτρια και ήταν αρραβωνιασμένη με έναν επίσης καθηγητή, τον Δημήτρη Κοντέλλη, τον οποίο  κατά τη διάρκεια των γεγονότων του 1922 οι Τούρκοι στρατιώτες τον πυροβόλησαν και τον σκότωσαν. Σύμφωνα με την Δέσποινα, πριν τη Μικρασιατική καταστροφή οι Τούρκοι και οι Έλληνες ζούσαν χωρίς εχθρότητα και προβλήματα. Το αίσθημα μίσους από κάποιες ομάδες και η αντιπαλότητα ήρθε αργότερα. – Τον Σεπτέμβριο του 1922, κατά την διάρκεια των διωγμών, η οικογένεια διέφυγε με τα αμερικάνικα πλοία για την  πόλη της Μυτιλήνης στη Λέσβο. Η Φανή κατάφερε να κρύψει κάποιες χρυσές λίρες στο στρίφωμα του φορέματος της και να τις περάσει από το τουρκικό τελωνείο.  – Στη Μυτιλήνη η οικογένεια έμεινε για περίπου ένα χρόνο. Εκεί κατοικούσε μία μεγάλη μειονότητα Τούρκων με τους οποίους η οικογένεια Δήμου ήταν γείτονες. Οι Τούρκοι τους συμπεριφέρθηκαν πολύ καλά, τους βοήθησαν και είχαν μεταξύ τους πολύ καλές σχέσεις. Ένας νεαρός Τούρκος ερωτεύτηκε τη Μαρία (μία από τις αδελφές) η οποία, όπως  η Δέσποινα υποστηρίζει,  ήταν πολύ όμορφη, αλλά εκείνη την  εποχή ήταν σχεδόν αδύνατο να γίνει μικτός θρησκευτικός γάμος. Στο νησί, ζούσαν αρκετές προσφυγικές οικογένειες και συζούσαν όλοι μαζί, μέσα σε μια  όμορφη καθημερινότητα. Η Δέσποινα αναπολεί εκείνη την περίοδο και θυμάται πως ήταν πολύ χαρούμενη. – Ένα χρόνο μετά, λόγω της συνθήκης της Λωζάνης και της ανταλλαγής των πληθυσμών, οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Μυτιλήνη και την Ελλάδα. Ο Θανάσης είχε κάποιες γνωριμίες στη Σύρο από το στρατό και η οικογένεια μετακινήθηκε στην Ερμούπολη. Πέρασαν στην αρχή δύο επισφαλή χρόνια, όπου ο Γαβριήλ έπαιζε βιολί δεξιά και αριστερά και ζούσαν σε μια καρβουναποθήκη. Έπειτα, με πολλές προσπάθειες, κατάφεραν να ανοίξουν ένα μικρό παντοπωλείο στην Ερμούπολη και να νοικιάσουν ένα σπίτι για να μείνουν. Η αδελφή του Ειρήνη, που ήταν καθηγήτρια, έδινε μαθήματα στις μικρότερες αδελφές της, ανάμερα σ’ αυτά ήταν και το μάθημα μουσικής. Η Δέσποινα μας λέει πως η ίδια, είχε πολύ ωραία φωνή και της άρεσε να τραγουδάει, ενώ αργότερα ξεκίνησε να φοιτά στην εμπορική σχολή και έκτοτε δούλευε. Η άποψη της Δέσποινας για την υποδοχή των προσφύγων στη Σύρο είναι αντιφατική, από την μια υποστηρίζει πως οι Συριανοί ήταν καλοπροαίρετοι με τους πρόσφυγες, από την άλλη μιλάει για πολλές δυσκολίες ένταξης, όπως επίσης και για «χαρακτηρισμούς» στο πρόσωπό τους. Κλείνοντας η Δέσποινα λέει  “Συγγνώμη αλλά δεν έχω όμορφες ιστορίες να διηγηθώ”.

Crédits photographiques : Image à la une, portraits de Despina Dimou et son mari. La photographie de Despina Dimou a été déposée à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades.(CC BY-NC).                                       Deuxième image, KuiawiakHistoric Sheet Music Collection 1800-1922), Library of congress. Pas de restrictions de droits connues.

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 : entretien avec les soeurs General = συνεντευξη με τις αδελφες Ζενεραλ

En 2013, le corpus sonore “Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922″ a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et à la phonothèque de la MMSH et traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française : Deux soeurs, issues d’une famille de réfugiés sur l’île de Syros, évoquent les récits de leur  père Zosef General qui a vécu l’incendie de Smyrne à l’âge de 27 ans 

Δύο αδελφές από προσφυγική οικογένεια, μας αφηγούνται την ζωή του πατέρα τους Ζοζέφ Ζενεράλ που έζησε την καταστροφή της Σμύρνης στην ηλικία των 27 χρονών. Ηχογραφήθηκε στις 8 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου  για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ 1

Οι αδελφές Ζενεράλ, η Αντουανέτα και η Ελεονώρα, αφηγούνται την ιστορία του πατέρα τους Ζοζέφ-Ιωσήφ Ζενεράλ  από τη Σμύρνη, που επιβίωσε από την μεγάλη πυρκαγιά του 1922.  Η Αντουανέτα Zενεράλ γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου το 1928 και εργάστηκε σε υπηρεσία ηλεκτροδότησης. Η Ελεονόρα Ζενεράλ γεννήθηκε το 1931, επίσης στην Ερμούπολη  και δούλευε σαν έμπορος ψιλικών. Ο Ζοζέφ γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1895 και τέλειωσε το γαλλικό γυμνάσιο, ενώ ο πατέρας του ήταν Γάλλος και δούλευε στους γαλλικούς σιδηροδρόμουs. Μετά από χρόνια, εγκαταστάθηκαν στο προάστιο Μπουρνόβα της Σμύρνης. Ο Ζοζέφ  δούλευε εκεί σαν ηλεκτρολόγος και είχε καλή οικονομική κατάσταση. Η συμβίωση με τους Τούρκους ήταν ήρεμη, είχαν προσωπικές σχέσεις και συνεργαζόντουσαν συχνά. Toν Φεβρουάριο του 1922, παντρεύτηκε μία κοπέλα με το πατρώνυμο Ψύλλα από την γειτονιά Κορδελιό, ενώ οι γονείς της είχαν καταγωγή από Χίο. Επτά μήνες μετά  έγινε το μεγάλο πογκρόμ και η ομαδική φυγή. Οι αδελφές Ζενεράλ ανακαλούν τις ημέρες της καταστροφής από αφηγήσεις του Ζοζέφ : επικρατούσε πανικός, καιγόταν όλη η προκυμαία της Σμύρνης και ο τούρκικος στρατός σκότωνε τους άντρες που προσπαθούσαν να επιβιβαστούν στα πλοία. Χάρη στη βοήθεια ενός Ιταλού, ο Ζοζέφ κατάφερε να φυγαδέψει την οικογένειά του σε ένα βαπόρι. Μέσα στη βάρκα, εκτός από την έγκυο γυναίκα του, ήταν και η μητέρα του και οι δύο αδελφές του. Επιλέξανε τη Σύρο για εγκατάσταση γιατί είχαν εκεί εύπορους συγγενείς από τη μεριά της γυναίκας του και ευελπιστούσαν σε μια βοήθεια. Όμως οι συγγενείς δεν ήταν τελικά πρόθυμοι να τους βοηθήσουν και τους εκμεταλλεύτηκαν δεδομένου ότι  δούλευαν σ’αυτούς σαν υπηρέτες. Τα πρώτα χρόνια ήταν πολύ δύσκολα αφού ο Ζοζέφ ήταν άνεργος και οι συριανοί τους αντιμετώπιζαν με καχυποψία. Συχνά  τους χαρακτήριζαν “τουρκόσπορους” και τις γυναίκες “πρόστυχες”. Αργότερα ο Ζοζέφ κατάφερε να βρει δουλειά σαν ηλεκτρολόγος και με τη βοήθεια των αποζημιώσεων που τους έδινε το ελληνικό κράτος, έκτισαν ένα σπίτι στη συνοικία του Αγίου Νικολάου. Στην Κατοχή, η οικογένεια εξαθλιώθηκε από την πείνα. Οι αδελφές Ζενεράλ θυμούνται ένα γεύμα που είχε  τσουκνίδες βρασμένες  με θαλασσινό νερό λόγω έλλειψης αλατιού. Σύμφωνα με τις ίδιες, η Σύρος ήταν μία πόλη που υπερείχε πολιτιστικά σε σύγκριση με τα υπόλοιπα νησιά, λόγω της οικονομικής της ανάπτυξης και της κινητικότητας του λιμανιού της. Υπήρχε μια ευρωπαϊκή επιρροή στο ντύσιμο, οι άντρες δεν φορούσαν βράκες αλλά παντελόνια, επικρατούσε κυρίως η κλασσική και λιγότερο η δημοτική μουσική και ταυτόχρονα λειτουργούσε το δημοτικό Θέατρο «Απόλλων» όπου ανέβαζαν πολλές γνωστές παραστάσεις και όπερες του εξωτερικού. Το ζεύγος Ζενεράλ έκανε πέντε παιδιά : την Υβόνη, την Κατίνα (που πέθανε μικρή), την  Αντουανέτα, την Ελεονώρα και τον Αντώνη. Η μητέρα πέθανε στα 58 της χρόνια  από εγκεφαλικό. Ο Ζοζέφ πέθανε το 1984 όταν ήταν 89 χρονών. Υπήρξε υποστηρικτής του Βενιζέλου και αργότερα κεντρώος. Στο τέλος της συζήτησης παρεμβαίνει και ο Ευάγγελος Κωσταντίνου Mανωλάs, ο σύζυγος της Αντουανέτας, που γεννήθηκε στις 25 Mαρτίου του 1923 στη Νάξο  και οι γονείς του ήταν από τα Βουρλά της επαρχίας Σμύρνης. 

Crédits photographiques : portrait de la famille General en 1923. La photographie a été déposée à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades. (CC BY-NC).

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλής τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 : entretien avec Vasilia Tsaousoglou et sa fille = συνομιλια με την Βασιλεια Τσαουσογλου και την κορη της

En 2013, le corpus sonore “Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922″ a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et à la phonothèque de la MMSH et traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française : Vasilia Tsaousoglou, réfugiée de la première génération, évoque la catastrophe de Smyrne qu’elle a vécu en 1922, avec le soutien de sa fill

Η Βασιλεία Τσαούσογλου, πρόσφυγας πρώτης γενιάς, αφηγείται τα γεγονότα της μικρασιατικής καταστροφής με την βοήθεια της κόρης της, όπως τα έζησε η ίδια το 1922
Ηχογραφήθηκε στις 7 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου  για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ 1

H Bασιλεία Τσαούσογλου μας μεταφέρει τις μνήμες της, πριν και μετά την Mικρασιατική Kαταστροφή. Στη συζήτηση βοηθά και η κόρη της συμπληρώνοντας τα κενά μνήμης της. Η Βασιλεία γεννήθηκε το 1909 στο Λιβίσι της Μικρἀς Ασίας. Ο πατέρας της λεγόταν Μάρκος Χατζηστεφάνου, καπνέμπορος στο επάγγελμα και η μητέρα της Κοραλία, η οποία έκανε τέσσερα παιδιά : τρία αγόρια και ένα κορίτσι. Οι μνήμες από την παιδική ηλικία είναι θολές, θυμάται πως έμαθε γράμματα από δασκάλες που ερχόντουσαν στο σπίτι και ότι το Λεβίσι ήταν μια πόλη μικτή με αρκετούς Τούρκους. Λίγο πριν την καταστροφή, φίλοι Τούρκοι τους είχαν προειδοποιήσει να φύγουν γιατί ο τουρκικός στρατός ήταν έτοιμος για μεγάλη επίθεση.  Το 1922, κατά την διάρκεια των γεγονότων, όλη η οικογένεια επιβιβάστηκε σε καράβι και καταλήξανε στη Σύρο. Στην αρχή οι συνθήκες ζωής ήταν πολύ δύσκολες. Ο πατέρας της Μάρκος έπαθε εγκεφαλικό με αποτέλεσμα να τυφλωθεί. Έκτοτε, κυκλοφορούσε με ένα μαύρο πανί στο ένα μάτι και όλοι τον φώναζαν περιπαιχτικά μονόφθαλμο. Αργότερα, νοικιάσανε ένα σπίτι στην Κοίμηση και δεν δέχτηκαν να πάνε στον προσφυγικό συνοικισμό, όπου τους πρόσφεραν σπίτι. Η Κοραλία δούλευε σε σπίτια και έραβε. Όταν έλειπε από το σπίτι, έστελνε την Βασιλεία σε μία πλούσια οικογένεια της συνοικίας όπου μάθαινε νοικοκυριό. Η Κοραλία προσπαθούσε να μορφώσει την κόρη της και της πήρε, με το κομπόδεμα που μάζευε, μια δασκάλα για να της μάθει γράμματα, ενώ τα αγόρια της οικογένειας, πηγαίνανε στο σχολείο τα πρωινά και τα απογεύματα ήταν μαθητευόμενοι· ο ένας δούλευε σε έναν παπουτσή και ο άλλος σε έναν μαραγκό. Η Βασιλεία συνέχισε να δουλεύει στην ίδια οικογένεια μέχρι που παντρεύτηκε τον Ευριπίδη Τσαούσογλου. Ο Ευριπίδης είχε έρθει από την Αγία Φωτεινή της Σμύρνης. Ήταν έμπορος και είχε καΐκια που φόρτωναν εδώδιμα-αποικιακά προϊόντα. Στη Σύρο κατασκεύαζαν σακούλες με αλευρόκολλα και χαρτί. Όταν ο Ευριπίδης και η Βασιλεία παντρεύτηκαν, έφτιαξαν ένα σπίτι στον Άγιο Νικόλαο. Έκαναν έξι παιδιά, μία κόρη και πέντε αγόρια, από τα οποία πέθαναν τα τρία.

Vasilia Tsaousoglou, réfugiée de la première génération évoque la catastrophe de Smyrne qu’elle a vécu en 1922
Portrait de Vasilia Tsaousoglou devant sa maison à Syros

Crédits photographiques : portraits de Vasilia Tsaousoglou. Les photographies de Christos Tsaousoglou ont été déposées à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades. (CC BY-NC).

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 : Συνεντευξη της Ευθυμιας Κεχαγια = entretien avec Euthimia Kehagia

En 2013, le corpus sonore “Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922″ a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et à la phonothèque de la MMSH et traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française : Euthimia Kehagia, issue d’une famille de réfugiés sur l’île de Syros, évoque les récits de son père Nikolaos Kehagias qui a vécu l’incendie de Smyrne à l’âge de 13 ans

Η Ευθυμία Κεχαγιά κόρη του Νικόλαου Κεχαγιά αφηγείται την ζωή του πατέρα της που έζησε την καταστροφή της Σμύρνης στην ηλικία των 13 χρονών. Ηχογραφήθηκε στις 9 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου1

H Ευθυμία Κεχαγιά μας μεταφέρει τις αναμνήσεις του πατέρα της Νίκου Κεχαγιά που έζησε την μικρασιατική καταστροφή στην ηλικία των 13 χρονών. Ο Νίκος γεννήθηκε περίπου το 1907 και προερχόταν από μία τετραμελή οικογένεια όπου ζούσαν όλοι μαζί, στο δικό τους σπίτι, σε ένα μικρό χωριό κοντά στην Σμύρνη. Το 1922 οι τούρκικες αρχές τους ανάγκασαν να πουλήσουν γρήγορα το σπίτι και την περιουσία τους  και να φύγουν για την πόλη της Σμύρνης. Όταν μετά από λίγο έγινε η καταστροφή, η οικογένεια έκρυψε τις οικονομίες της και κάποια τιμαλφή αντικείμενα, μέσα σε μία βάρκα και καταφέρανε να ξεφύγουν. Η πρώτη τους στάση ήταν στην Μυτιλήνη. Η συνθήκες διαβίωσης ήταν ανυπόφορες, η πόλη ήταν γεμάτη πρόσφυγες και ήταν αδύνατο να βρουν κατάλυμα για να μείνουν με αποτέλεσμα να  μετακομίσουν στην Αθήνα στην περιοχή του Βύρωνα. Με το προσφυγικό επίδομα καταφέρανε να αγοράσουν ένα μικρό σπίτι, το οποίο πούλησαν για να ενισχύσουν την προίκα της μεγαλύτερης κόρης τους. O γάμος έγινε στην Θεσσαλονίκη όπου εκεί μετακόμισε όλη η οικογένεια και ανοίξανε ένα ζαχαροπλαστείο στην Εγνατία οδό. Ο Νίκος Κεχαγιάς αισθανόταν όμως την ανάγκη να  χαράξει τον δικό του δρόμο, έτσι  πήγε  στην Σύρο και μαθήτευσε δίπλα σε ένα θείο του που ήταν διάσημος λουκουμοποιός. Παρόλο που στην αρχή, οι συριανοί ήταν καχύποπτοι με τους πρόσφυγες και το κλίμα δεν ήταν ευνοϊκό, έμαθε πολύ καλά την τέχνη της ζαχαροπλαστικής. Αργότερα προσπάθησε να μείνει και να εργαστεί στην Αθήνα αλλά τελικά επέστρεψε στην Σύρο, για να δημιουργήσει και να αναπτύξει την δική του επιχείρηση. Έφτιαχνε λουκούμια, τα έβαζε σε μεγάλα καλάθια και  τα πουλούσε σε γιορτές. Επίσης, πολλές φορές έπαιρνε την βάρκα του και πήγαινε στην Ικαρία για να τα πουλήσει στα παραδοσιακά πανηγύρια. Την δεκαετία του 1940 γνώρισε την γυναίκα του και άνοιξε ένα δικό του ζαχαροπλαστείο στο λιμάνι της Ερμούπολης. Στο τέλος της συνέντευξης, η Ευθυμία δίνει έμφαση στην αλληλεγγύη που έδειχναν οι πρόσφυγες μεταξύ τους και στην προσπάθεια διατήρησης της συλλογικής τους μνήμης.

Crédits photographiques de l’image à la une : portrait d’Euthimia Kehagia avec son mari vers 1960. Les photographies de madame Ntina Sikoutri ont été déposées à la phonothèque de la MMSH (CC BY-NC-BY).

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών. []

Fuir Smyrne en bateau en 1922

En 2013, la phonothèque de la MMSH a numérisé et traité une collection sonore déposée par les Archives historiques des Cyclades (Grèce) portant sur les réfugiés de la catastrophe de Smyrne de 1922 sur l’île de Syros. Une série de billets présente ces entretiens en langues française, grecque et anglaise.

Plusieurs témoignages issus de la collection sur les Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 évoquent la fuite en bateau des grecs de Smyrne et de sa région depuis les côtes d’Asie Mineure en septembre 1922. Sur les ports1 sont amarrés des bateaux grecs, français, américains et anglais qui vont transporter les grecs persécutés jusqu’en Grèce. Les récits de la fuite des réfugiés de la première et de la deuxième génération racontent les épreuves de la vie comme la  maladie,  la mort,  l’amitié ou encore l’amour.

Ceux qui habitent à l’intérieur des terres sont contraints de parcourir de longues distances à pied, en emportant seulement leurs enfants, comme la famille de Timonidou (entretien n°4465) qui est partie de la Haute-Mésopotamie jusqu’à Mersin ou encore la famille Chrisafidis (entretien n°4458) qui a fait le chemin d’Eskişehir jusqu’à Antalya. Ils racontent comment, pour éviter les mauvais traitements et les arrestations durant le voyage, ils échafaudent différentes ruses : les filles revêtent des vêtements d’homme, tandis que les garçons portent des pantalons plus courts pour paraître plus jeunes. Comme les autorités turques interdisent aux grecs de transporter des objets de valeur, les femmes cousent des pièces d’or dans le revers de leur jupon ou de leurs chaussettes, d’autres vont jusqu’à les avaler. Une fois obtenue une place – si convoitée – sur les bateaux surchargés, ils doivent encore affronter les dangers de la mer agitée et l’épidémie de typhus.

Ce billet reprend les récits directs et indirects de trois témoins : Despina Dimou, Despina Eleftheriadou et un réfugié qui a souhaité demeurer anonyme.

Despina Dimou est une réfugiée de la première génération originaire d’Aïvali, ville au nord-ouest de la mer Egée. Toute la famille a réussi à s’enfuir, à l’exception des grands-parents. Ils ont embarqué sur les bateaux nord-américains qui les ont conduit à Mytilène, sur l’île de Lesbos, située en face de la côte turque. Ils y ont vécu quelques temps puis se sont installés à Syros.

Despina Dimou : A Aïvali, des bateaux anglais et américains sont venus nous chercher.
Enquêtrice : Il y avait beaucoup de familles ?
Despina Dimou : Ceux qui voulaient partir, c’est à dire tous, puisqu’on pouvait pas rester, les turcs nous chassaient. Il m’est arrivé une aventure en route, comme on était des gens pieux, j’avais pris avec moi une icône… (l’informatrice se met à pleurer) (…) Ma mère avait de l’argent sur elle, des livres turques, qu’elle avait cousues dans l’ourlet de ses vêtements et les turcs n’ont rien remarqué. Mais ils lui ont pris autre chose, une petite montre je crois, qu’ils lui ont rendue par la suite en lui disant “nous ne prenons pas les accessoires féminins” Ils se sont comportés avec gentillesse, on ne peut pas dire le contraire. Mais nous, on tremblait comme des oiseaux. Puis on est partis à Mytilène.
Enquêtrice : Qu’est-ce que vous aviez pris d’autre avec vous ?
Despina Dimou : Pas grand chose : un matelas, une poule bouillie pour la manger.

Despina Eleftheriadou est une réfugiée de la deuxième génération. Elle raconte la fuite de ses parents originaires d’Istanbul (alors Constantinople) en reprenant le récit familial entendu dans sa jeunesse. Lors des événements de 1922, sa mère réussit à embarquer sur un bateau, avec sa mère et sa soeur. Sur le bateau elle rencontre son futur mari. A leur arrivée en Grèce à Ioannina, ils se marient et fondent une famille. Ils travaillent pendant 6 ans dans les usines de la région avant de s’installer à Syros.

Despina Eleftheriadou  : Ma mère m’a raconté : ils nous ont mis sur un bateau et nous avons voyagé pendant un mois. La saleté, nulle part où te laver, des poux, rien à manger… On pensait qu’on allait mourir sur le bateau.
Enquêtrice : Qui a réussi à s’enfuir dans votre famille?
Despina Eleftheriadou : Elle, sa mère, sa soeur…
Enquêtrice : Les femmes donc ?
Despina EleftheriadouToutes les femmes. Les hommes avaient été exilés et ils sont morts de faim et de soif.
Enquêtrice : Elles ont pu prendre des affaires avec elles ?
Despina EleftheriadouElles avaient seulement un matelas, qui nous a sauvé pendant l’Occupation car il était fait de laine à l’intérieur et ma mère fabriquait des vêtements pour les échanger dans des villages contre des pois chiches, du riz, de l’huile, des légumes… (…) Si vous savez ce que ces gens-là ont enduré : ils sont morts très fatigués et malheureux. (…)
Enquêtrice : Et qu’est-il arrivé après le bateau?
Despina EleftheriadouIls sont descendus à Ioannina et ils ont reçu de l’aide de l’Etat pour trouver un logement (…) C’est dans le bateau que ma mère a rencontré mon père. Il avait 17 ans et ils n’avaient pas réussi à l’attraper. Il avait dû s’enfuir car mon père était très malin. Elles étaient 6-7 femmes et il a proposé de les aider. Il dit à ma mère : “Tu me plais beaucoup et j’aimerais que tu deviennes ma femme”. Elle avait 14 ans.

Le troisième entretien présenté dans le billet a été enregistré auprès d’un réfugié de la première génération né à Ikonios en Asie Mineure. En 1922, il se dirige avec sa mère et ses trois frères et soeurs vers la ville de Mersin, sur la côte turque. Arrivés au port, sa mère cherche un moyen pour faire passer des pièces d’or par la douane. Elle fait alors appel à un voisin turc qui a eu une idée : il demande à sa mère d’amener des couteaux et autres ustensiles de cuisine avec de grands manches. Il ouvre une cachette dans les manches et cache les pièces à l’intérieur. Puis, ils en cache dans la doublure de leurs vêtements et leur fait avaler le reste. Ils réussissent à passer la douane sans être découverts. Ils voyagent ensuite dans un un bateau de transport où de milliers des gens sont entassés. Puis ils débarquent dans la ville de Nauplie, dans le Péloponnèse. Après un séjour à Tripoli, ils partent rejoindre des parents à Syros.

(extrait) L’informateur : Durant la catastrophe, nous sommes passés par Mersin. C’était le port où  les bateaux grecs arrivaient pour prendre  les réfugiés. Pour monter sur les bateaux nous devions passer la douane : ils nous avaient interdit de faire passer de l’or, mais nous pouvions emporter de la monnaie grecque, autant de billets qu’on voulait. Ma mère ne savait pas si en Grèce la monnaie turque allait être acceptée et elle s’inquiétait de savoir comment elle allait nourrir ses 4 enfants. On avait de l’or, beaucoup de pièces de livres turques, et elle réfléchissait à comment les faire passer à la douane (…)
Enquêtrice : En Grèce où êtes-vous allés ?
L’informateur : Avec le bateau, nous avons voyagé 7 jours et nous sommes arrivés à Nauplie. A Nauplie, ma mère a loué un logement. Après nous sommes allés à Tripoli, puis notre oncle a envoyé quelqu’un pour nous faire venir à Syros.

Crédits photographiques : photographie à la une Too crowded for comfort, 1921, Library of Congress. Pas de restrictions de droits connues.

Vignette de soundcloud : Smyrna, Silas and Anna Weaver Hertzler Papers. Middle East Photographs, 1919-20. HM1-197. Box 19 Folder 1 photo 1822. Mennonite Church USA Archives – Goshen. Goshen, Indiana. Pas de restrictions de droits connues.

  1. Dans les entretiens, quatre ports sont cités par les réfugiés : Antalya, Istanbul – anciennement Constantinople-, Izmir – anciennement Smyrne -, Mersin. []

Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922

Une des collections sonores traitées par la phonothèque au cours du premier trimestre 2015 porte sur des témoignages en langue grecque. Ils ont été enregistrés auprès de réfugiés de la première et deuxième génération arrivés d’Asie Mineure en 1922 et installés sur l’île de Syros. Les archives qui documentent cette population de réfugiés étant clairsemées, les Archives Historiques des Cyclades avaient voulu enregistrer le témoignage de ceux qui pouvaient encore raconter ces évènements, de manière directe ou indirecte. Entre 1996 et 2001 une campagne de collecte a été lancée sous la direction d’un historien1. Vingt-neuf entretiens ont été réalisés par deux historiens et une archiviste rattachés aux Archives Historiques des Cyclades. Ces enregistrements ont été numérisés à la phonothèque de la MMSH en 2013 et sont en cours d’analyse, en langues française et grecque. Les supports originaux (27 cassettes) seront conservés aux Archives historiques des Cyclades où une copie numérique des enregistrements accompagnée du traitement des archives en langue grecque y sera bientôt accessible.

A l’époque de la Grande catastrophe, le port d’Ermoupoli, faisait de Syros un centre commercial important et sa zone industrielle offrait un bassin d’emplois conséquent (chantier naval, tanneries et filatures textiles…) ce qui explique en partie que l’île ait pu être une destination pour les réfugiés de Smyrne. Les registres des Archives Historiques des Cyclades indiquent que le nombre des réfugiés  arrivés à Syros peu après la Grande catastrophe a pu atteindre les 7 800 personnes, principalement des femmes et des enfants. Une autre raison de l’arrivée de ces réfugiés a pu être l’installation d’un orphelinat américain, construit à côté d’Ermoupoli en 1923 qui a accueilli des milliers d’orphelins, en majorité d’origine grecque et arménienne2.  La plupart des réfugiés arrivaient des grandes villes d’Asie Mineure : Smyrne, Cilicie, Aïdini, Trébizonde, Halicarnasse, Mésopotamie et Constantinople.3

Dans leurs récits, les réfugiés reconstituent des bribes de leur vie en Asie Mineure avant 1922. Ils évoquent leurs liens avec les habitants de la Turquie d’alors, et plusieurs aspects de leur culture : leurs métiers, leur niveau de vie, leur éducation, leur pratique de la religion, leur vie quotidienne, leurs traditions familiales. A partir de 1922, les réfugiés racontent l’épisode de leur fuite vers la Grèce,4 un pays qui, à cette époque, souffre de la misère et de la pauvreté. Dans cette “nouvelle patrie”, les réfugiés essaient de trouver un travail, de nourrir leurs familles et d’améliorer leurs conditions de vie. L’état grec tente d’accueillir au mieux ces nouvelles populations et de leur fournir une indemnité de guerre. L’intégration des micrasiates en Grèce ne se fait pas sans heurts et nombre d’entre eux se font exploiter : les enfants doivent travailler dès leur plus jeune âge, les salaires sont extrêmement bas – et parfois difficiles à obtenir -, la durée du temps de travail excessive.

Certains commerçants ou artisans vont toutefois tirer parti du contexte cosmopolite et de l’activité commerciale du port d’Ermoupoli et saisir l’occasion de réussir leur nouvelle vie. A travers certains témoignages, comme celui d’Antonis Mavromoustakis (enquête n°4443) quand il évoque le travail réalisé par son père, un des fondateurs de l’association “Union des réfugiés des Cyclades”, on peut saisir la solidarité qui se noue entre les réfugiés et la façon dont ils essaient, à travers la fondation de leurs propres regroupements et associations, d’améliorer leur sort.

Quand il est arrivé d’Asie Mineure, comme il était instituteur et qu’il avait une certaine éducation, il a compté parmi les fondateurs de l’association “Union des Réfugiés des Cyclades” qui avait comme mission d’aider les réfugiés à vivre dans de bonnes conditions. C’est grâce à l’action de cette association qu’a été aménagé le premier quartier pour réfugiés à Xirokampos.

A partir des années 1940, au moment où les réfugiés commencent à laisser derrière eux le souvenir de la Grande catastrophe, un autre épisode historique survient : l’occupation de la Grèce et ses conséquences économiques et sociales désastreuses. Les réfugiés connaissent de nouveau la famine, la peur, la lutte pour la survie. Malgré les difficultés constantes, dans ces discours personnels transparaît la joie de vivre des réfugiés, à travers les fêtes et la musique orientale qui font partie de leurs traditions. Nous vous proposons de vous présenter ce fonds sonore dans une série de billets à venir sur les Carnets de la phonothèque.

Crédits photographiques : Refugees from Asia Minor, 1922, Library of Congress. Pas de restriction de droits connues.

  1. Christos Loukos, aujourd’hui retraité, alors rattaché à l’Université de Crète, a suivi le projet et a déposé les archives à la phonothèque de la MMSH []
  2. La population arménienne avait été victime d’un génocide en 1915 qui a fait de 1,2 à 1,5 victimes []
  3. Nous renvoyons ici vers l’article collectif paru en 1999 sous le titre “Les réfugiés d’Asie Mineure à Ermoupoli : premières hypothèses d’une recherche sur les questions de leur installation et de leur intégration” Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη. Πρώτες υποθέσεις μιας έρευνας για τα προβλήματα εγκατάστασης και ενσωμάτωσης”, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (εκδ.), Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα.. Επιστημονικό Συμπόσιο (11 και 12 Απριλίου 1997), Αθήνα [1999], σ. 203-214. []
  4. En septembre 1922, à la fin de la guerre d’indépendance, l’armée de Mustafa Kemal se livre aux pillages et aux meurtres contre les populations grecque et arménienne. []