Archives par mot-clé : abandon de terre

entretien avec Anastasia Onasoglou= ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΟΝΑΣΟΓΛΟΥ

En 2013, le corpus sonore Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et de la phonothèque de la MMSH. Il a été traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française: Souvenirs de jeunesse d’Anastasia Onasoglou en 1922 à Kayseri en Asie-Mineure = Αναμνήσεις της Αναστασίας Ονάσογλου από τα νεανικά της χρόνια στην Καισάρεια

Ηχογραφήθηκε στις 4 Αυγούστου του 2001 στη Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάτου για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο1

 

Οίκος ευγηρίας Αγίου Ιωάννου Ταλάντων συνομιλία με την κυρία Αναστασία Ονάσογλου. Τη στιγμή της συνέντευξης η Αναστασία είναι 95 χρονών, άρρωστη στην υγεία της, με μνήμη ισχνή που δεν βοηθάει στην ανάκληση των γεγονότων του παρελθόντος. Σύμφωνα με την ίδια, έζησε τη Μικρασιατική Καταστροφή στην ηλικία των δεκαέξι χρονών. To πατρικό της όνομα είναι Μουτάκογλου και κατάγεται από την Καισάρεια. Τη μητέρα της την έλεγαν Αναστασία και τον πατέρα της Στρατή, οι οποίοι μαζί με την Αναστασία είχαν επτά παιδιά. Η Αναστασία έχει ευχάριστες αναμνήσεις από  τα παιδικά και εφηβικά της χρόνια στην Καισάρεια, θυμάται πως είχε πολλούς φίλους Τούρκους που  παίζανε μαζί και συμβίωναν αρμονικά. Οι μνήμες από τη φυγή είναι θολές αλλά είναι σίγουρη πως έφυγε όλη η οικογένεια από εκεί, ακόμα και οι γιαγιάδες της και οι παππούδες της. Kαθ’ όλη τη διάρκεια της συνέντευξης επαναλαμβάνει συχνά το παράπονό της για τη ζωή της στην Ελλάδα και τη σκληρότητα των ντόπιων.  Η εγκατάστασή τους ήταν δύσκολη, το ελληνικό κράτος δεν τους βοηθούσε, ζούσαν με νοίκι και ο πατέρας της εργαζόταν σκληρά για να το πληρώσει. Η ίδια παντρεύτηκε δύο φορές, ο πρώτος της άντρας πέθανε σύντομα, ενώ ο δεύτερος, ο Ονάσογλου, ήταν και αυτός πρόσφυγας. Η Αναστασία νοσταλγεί τα παιδικά της χρόνια στην Καισάρεια, τους Τούρκους φίλους της με τους οποίους  διασκέδαζαν συχνά, έπαιζαν ντέφι, μαντολίνο, χόρευαν και οργάνωναν βραδιές πόλκα.

Crédits photographiques : Image à la une, “Portrait d’une petite fille à  l’Orphelinat Américain de Syros en 1922”. La photographie a été déposée à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades.(CC BY-NC).

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Récit de vie d’Achille Mavromoustakis = Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ ΜΑΥΡΟΜΟΥΣΤΑΚΗ

En 2013, le corpus sonore Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et de la phonothèque de la MMSH. Il a été traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française: Antonis Mavromoustakis, réfugié de la deuxième génération, évoque les récits de son père Achille Mavromoustakis et de sa mère Styliani-Lilika Katolia qui habitaient à Dardanelles-Çanakkale, au moment des événements de 1922 = Ο Αντώνης Μαυρομουστάκης, πρόσφυγας δεύτερης γενιάς αφηγείται την ζωή του πατέρα του Αχιλλέα Μαυρομουστάκη και της μητέρας του Στυλιανής-Λιλίκας Κατολία που κατοικούσαν στην περιοχή Δαρδανέλια (Τσανάκκαλε)

Ηχογραφήθηκε στις 7 Αυγούστου του 2001 στη Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάτου για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο1

 

 O Αντώνης Μαυρομουστάκης γεννήθηκε το 1935 στη Σύρο και ήταν  οδοντίατρος στην Ερμούπολη.  Μιλάει για την ζωή του πατέρα του Αχιλλέα Μαυρομουστάκη και της μητέρας του Στυλιανής – Λιλίκα το γένος Κατολία. Ο Αχιλλέας γεννήθηκε το 1896 στην Κωσταντινούπολη, όπου σπούδασε δάσκαλος και έμαθε βυζαντινή μουσική. Είχε έναν αδελφό και δυο αδελφές οι οποίες παρέμειναν εκεί και ήρθαν στην Ελλάδα, μετά από τα Σεπτεμβριανά το 1955.2 Η Στυλιανή γεννήθηκε το 1902 στα Δαρδανέλια (Τσανάκκαλε), ο πατέρας της ήταν μεγαλέμπορος ξυλείας, έφερνε ξύλα από την Μικρά Ασία στη Σύρο. Μετά τα γεγονότα του 19143 είχαν αυτο-εξοριστεί στη Σύρο και  κατά την διαμονή τους αγοράσανε ένα σπίτι μέσα στην Ερμούπολη. Αργότερα, όταν εκτονώθηκε η ένταση και οι σχέσεις Τούρκων και Ελλήνων αποκαταστάθηκαν, ξαναγύρισαν με την οικογένειά της στον Ελλήσποντο στα Δαρδανέλια όπου εκεί η Στυλιανή παντρεύτηκε τον Αχιλλέα Μαυρομουστάκη.

Achilles Mauromoustakis

Λίγο πριν την μαζική έξοδο των ελλήνων το 1922, οι τούρκικες αρχές κατάσχεσαν το σπίτι  που ζούσαν και τα κτημάτά τους. Όλη η οικογένεια της Στυλιανής μετανάστευσε στην Ελλάδα κουβαλόντας μαζί τους λίγα τιμαλφή αντικείμενα ενω από την οικογένεια του Αχιλλέα έφυγε μόνον ο ίδιος. Όταν εγκαταστάθηκαν στη Σύρο, κατοικούσαν στην αρχή στο σπίτι που είχε αγοράσει ο πατέρας της Στυλιανής, το 1914. Ο Αχιλλέας, τα πρώτα χρόνια, δούλευε σαν δάσκαλος στο Αμερικανικό Ορφανοτροφείο, αργότερα διορίστηκε στη δημαρχία ληξίαρχος και κατάφερε να εκλεγεί δύο φορές δημοτικός σύμβουλος. Στον ελεύθερο του χρόνο, έψελνε  στον Άγιο Γεώργιο και ήξερε πολλούς βυζαντινούς στίχους και σκοπούς, είχε διασώσει κάποια βιβλία βυζαντινής μουσικής από την Τουρκία, τα οποία όταν πέθανε δωρήθηκαν στη μονή Κεχροβουνίου της Τήνου. Αλληλογραφούσε με τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο Κύπρου. Μαζί με τη Στυλιανή έκαναν δύο παιδιά, το πρώτο γεννήθηκε το 1924 και σε ηλικία 21 ετών, όντας στρατιώτης του ελληνικού στρατού, σκοτώθηκε στην μάχη του Γράμμου κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Ο Αντώνης υποστηρίζει πως η Σύρος ήταν, ανέκαθεν, μια πόλη προσφύγων και ο ντόπιος πληθυσμός ήταν σχετικά καλοπροαίρετος απέναντί τους. Το 1923 ίδρυσαν μαζί με άλλους πρόσφυγες τον “Πανπροσφυγικό Σύλλογο” που είχε σαν έργο του να περιθάλψει τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής και να διεκδικήσει για αυτούς καλύτερες συνθήκες ζωής. Με τις ενέργειες του συλλόγου έχτισαν τον πρώτο προσφυγικό συνοικισμό στον Ξηρόκαμπο, στους πρόποδες της Άνω Σύρου. Ο Αχιλλέας έγραφε στην καθαρεύουσα και δημοσίευε κείμενα στην προσφυγική εφημερίδα ο “Προσφυγικός Κόσμος” που εκδιδόταν στην Αθήνα. Επιπλέον έκανε ανταποκρίσεις για κυκλαδικά θέματα στο “Κυκλαδικό Φως”, την εφημερίδα των Κυκλάδων. Ήταν θρησκευόμενος και θερμός υποστηρικτής του Βενιζέλου. Πέθανε το 1974.

Ο Αντώνης θυμάται πως η μητέρα του έπαιζε μαντολίνο, ζωγράφιζε και ήταν η πρώτη οικογένεια στη Σύρο που στόλισε χριστουγεννιάτικο δέντρο! Όλη η γειτονιά ερχόταν να το θαυμάσει γιατί είχε όμορφα στολίδια. Συχνά ντυνόντουσαν μασκαράδες, κάνανε γιορτές και παίζανε μουσική. O Αντώνης καταλήγει πως οι πρόσφυγες ήταν ανοιχτόκαρδοι και ξέραν πως να διασκεδάζουν και να περνούν καλά.

Image à la une :  Achille Mavromoustakis en train d’enseigner à l’Orphelinat Américain
Image insérée dans le texte : portrait d’Achille Mavromoustakis
Les photographies ont été déposée à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades (CC BY-NC).

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []
  2.  Με την ονομασία «Σεπτεμβριανά» έμεινε στην ιστορία το οργανωμένο πογκρόμ της νύκτας της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, εξ ου και η ονομασία, που συνέβη στη Κωνσταντινούπολη, όπου καθοδηγούμενος τουρκικός όχλος προκάλεσε βίαια επεισόδια κατά των περιουσιών των Ελλήνων ομογενών, πλην όμως Τούρκων υπηκόων, καθώς και άλλων μη μουσουλμανικών μειονοτήτων, λεηλατώντας και πυρπολώντας ελληνικά καταστήματα, σπίτια, σχολεία και βεβηλώνοντας εκκλησίες ακόμα και νεκροταφεία δημιουργώντας τρομοκρατία και ανασφάλεια για τις υφιστάμενες μειονότητες. Αφορμή έδωσε μια βομβιστική επίθεση στο πατρικό σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στην Θεσσαλονίκη, που αποδείχτηκε στην συνέχεια ότι ήταν σκηνοθετημένη προβοκάτσια από την ίδια τη τουρκική κυβέρνηση. []
  3. Η έναρξη γενικευμένων διωγμών ξεκίνησε κατά τα τέλη του 1913, με το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων,ενώ αρχικός στόχος ήταν οι ελληνικοί πληθυσμοί της Ανατολικής Θράκης. Με την καθοδήγηση όμως Γερμανών συμβούλων της Οθωμανικής Αυτοκρατορία, από τον Μαϊού του 1914, οι διώξεις επεκτάθηκαν επίσης και στη δυτική Μικρά Ασία []

Entretien avec les soeurs Voikou = ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΙΣ ΑΔΕΛΦΕΣ ΒΟΙΚΟΥ

En 2013, le corpus sonore Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et de la phonothèque de la MMSH. Il a été traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française :    Les soeurs Voïkou racontent l’histoire de leurs parents, rescapés de la catastrophe de Smyrne et leur installation à Syros  = Οι αδελφές Βόικου αφηγούνται τη ζωή των γονιών τους που επέζησαν της μικρασιατικής καταστροφής  και την εγκατάσταση τους στη Σύρο

Ηχογραφήθηκε το 1999 στη Σύρο από την Αγγελική Ψιλοπούλου και την Μαργαρίτα Καλουτά για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ 1

Η οικογένεια Βόικου είχε μάλλον δέκα παιδιά, επτά κορίτσια και τρία αγόρια. Η Ευστρατία, η Ειρήνη και η Ζωή, είναι τρείς από τις επτά αδελφές Βόικου  και μας αφηγούνται την ιστορία της οικογένειας τους.   Κατά την διάρκεια της ηχογράφησης, δεν είναι ξεκάθαρο  ποιά είναι τα ονόματά τους και ποιά αδελφή μιλάει κάθε φορά, καθώς η μία συμπληρώνει την άλλη.    Η μητέρα τους, η Καλλιόπη, ήταν από το Κορδελιό, ενώ ο πατέρας τους, o Δημήτρης, ήταν από την Κρήτη. Είχαν ένα τσαγκαράδικο στη Σμύρνη και ζούσαν αρμονικά με τους τούρκους. Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, αγνόησαν τις προειδοποιήσεις να φύγουν από την πόλη και συνέχισαν την ζωή τους κανονικά.  Σε αυτό το διάστημα η Καλλιόπη έκανε πέντε παιδιά (τα άλλα θα τα γεννήσει αργότερα στη Σύρο) από τα οποία το ένα -ο Βίκτωρας- ήταν μουγκός.

Πριν από το 1922, ένα βράδυ μπήκαν στο σπίτι Τούρκοι στρατιώτες, πήραν όλα τα αντικείμενα που είχαν αξία και τραβήξαν τα σκουλαρίκια των παιδιών. Οι αδελφές Βόικου έχουν μέχρι σήμερα τα σημάδια στα αυτιά τους. Έπειτα ήρθε η Μικρασιατική Καταστροφή και η Καλλιόπη μόνη πάσχιζε να σώσει τα πέντε μικρά παιδιά της, δεδομένου ότι ο Δημήτρης είχε ενταχθεί στον ελληνικό στρατό. Ο Βίκτωρας είχε βρει στον δρόμο ένα σακουλάκι με λεφτά και μ’αυτά επιβίωσαν σε όλο το ταξίδι της φυγής. Μετά από πολλές δυσκολίες και περιπέτειες, κατάφεραν να επιβιβαστούν σε ένα πλοίο. Τα παιδάκια ήταν πολύ μικρά και δοκιμάστηκαν από την πείνα τις κρίσιμες αυτές στιγμές. Το καράβι τους πέρασε από  Χίο, Μυτιλήνη, Ύδρα και Σπέτσες. Στην αρχή νόμιζαν ότι θα έβρισκαν τον πατέρα τους στην Αθήνα, αλλά αυτός, ως στρατιώτης είχε μεταβεί στη στρατιωτική βάση της Σύρου. Οι αδελφές Βόικου θυμούνται τη στιγμή της επανένωσης της οικογένειας στη Σύρο σαν μια στιγμή μεγάλης συγκίνησης. Ο πατέρας δούλευε ως τσαγκάρης στο Αμερικανικό Ορφανοτροφείο και αργότερα άνοιξε δικό του τσαγκαράδικο καταφέρνοντας να αγοράσει ένα σπίτι.  Τα πρώτα χρόνια οι Συριανοί δεν ήταν πολύ φιλόξενοι, τους φώναζαν “τουρκόσπορους” και τις γυναίκες “τουρκομερίτισσες”. Συγκατοικούσαν πολυάριθμες οικογένειες προσφύγων σε μικρούς χώρους κάτω από κακές συνθήκες υγιεινής. Σιγά-σιγά όμως γνωρίστηκαν με τους ντόπιους, έκαναν παρέα και ανέπτυξαν στενές σχέσεις. Μάλιστα, διάφορες Συριανές φίλες της Καλλιόπης την βοήθησαν πολύ  όταν ήταν μικρά τα παιδιά της.

Η Καλλιόπη η Σμυρνιά, όπως την έλεγαν στη Σύρο, ήταν γνωστή για τα γλέντια της και τις γιορτές της, στα οποία έρχονταν ντόπιοι και πρόσφυγες περιμένοντας με ανυπομονησία να δοκιμάσουν τα φαγητά της. Έκαναν μεγάλα τραπέζια  στο σπίτι τους, όπου τραγουδούσαν σμυρνέϊκα και λέγανε μαντινάδες. Όλη η γειτονιά μαζευόταν για να ακούσει. Ο πατέρας, εκτός από το τσαγκαράδικο, άνοιξε και μια ταβέρνα. Εκεί περνούσε τα βράδια, κερνούσε συχνά τους πελάτες και  έσβηνε τα περισσότερα από όσα του χρωστούσαν. Η Καλλιόπη ήταν θρήσκα, τακτική και καθαρή, γάζωνε σε μια μηχανή τα εσώρουχα της οικογένειας,  ετοίμαζε φαγητό και το πήγαινε  κάθε μέρα στα εργοστάσια που εργάζονταν τα παιδιά της. Οι αδελφές Βόικου πήγαν λίγες μόνο τάξεις δημοτικού και  μετά αναγκάστηκαν να δουλέψουν, κυρίως  στα εργοστάσια της Ερμούπολης. Στην Κατοχή, σύμφωνα με τις αδελφές, οι πρόσφυγες δοκιμάστηκαν περισσότερο από τους άλλους κατοίκους του νησιού και ο  Δημήτρης προστάτευσε τις κόρες του από τις ερωτικές διαθέσεις των Ιταλών. Λίγο αργότερα πέθανε  η Καλλιόπη και ο Δημήτρης κόντεψε να τρελαθεί από τη στεναχώρια.

Στο τελευταίο τμήμα της συνέντευξης οι τρεις αδελφές μιλούν για τις δικές τους κυρίως αναμνήσεις, για τους γάμους, τις διασκεδάσεις, τις σχέσεις τους με το άλλο φύλο. Ξεχωρίζουν οι πληροφορίες που αναφέρονται σε ένα ορφανό που περιμάζεψε  η μητέρα τους και το έκανε ψυχοπαίδι, όπως και  ότι δεν πήγε στον  γάμο μιας κόρης της με έναν καθολικό και της μίλησε μόνον όταν γέννησε το πρώτο της παιδί, σε  αντίθεση με  τον πατέρα τους που δεν είχε πρόβλημα με τους μικτούς γάμους. Το κλίμα της συνέντευξης είναι ευχάριστο, έχει νυχτώσει αρκετά και οι αδελφές πειράζουν η μία την άλλη.

Crédits photographiques de l’image à la Une :  Image à la une, portraits des soeurs Voikou. La photographie a été déposée à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades.(CC BY-NC).

Deuxième image, Greek and Armenian refugee children in the sea near Marathon, Greece, c. 1915 or 1916, following their departure from Turkey. Photograph by the : American Committee for Relief in the Near East, Library of congress. Pas de restrictions de droits connues.

 

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Refugies d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922, entretien avec Katerina Kardamitsi = ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΕΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ : Η KΑΤΕΡΙΝΑ ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΗ ΜΙΛΑΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΓΩΝΑ ΣΚΥΡΙΑΝΟΓΛΟΥ

En 2013, le corpus sonore Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et de la phonothèque de la MMSH. Il a été traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Les notices du corpus ont été transférées en juillet 2024 sur la plateforme Calames.

Notice en langue française :  Κaterina Kardamitsi, réfugiée de la deuxième génération, évoque les récits de sa mère Pagona Skirianoglou qui a vécu la catastrophe de Smyrne à l’âge de 14 ans = Η Κατερίνα Καρδαμίτση αφηγείται τη ζωή της μητέρας της Παγώνας Σκυριανόγλου  από τη Μενεμένη της Μικράς Ασίας

Ηχογραφήθηκε στις 3 Αυγούστου του 2001 στη Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου1

Ecouter l’entretien / Ακούστε τη συνέντευξη

H Κατερίνα Καρδαμίτση του Γεωργίου και της Παγώνας γεννήθηκε στις 28 Απριλίου του 1930 και αφηγείται τη ζωή της μητέρα της Παγώνας Σκυριανόγλου που ήρθε πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία το 1922. Σύμφωνα με τις αναμνήσεις της Κατερίνας από τις ιστορίες της μητέρας της, η Παγώνα γεννήθηκε το 1908 στη Μενεμένη της Σμύρνης. Ο πατέρας της λεγόταν Αντώνης Σκυριανόγλου, η μητέρα της Ειρήνη και είχε τρία αδέλφια, την Πολυξένη (η μεγαλύτερη), τον Σίμο και τον Παναγιώτη. Το 1922 ο Αντώνης και η  Πολυξένη πέθαναν ενώ ήταν αιχμάλωτοι του τουρκικού στρατού. Η υπόλοιπη οικογένεια διέφυγε με πλοίο με προορισμό την Αθήνα, όπου βρήκαν προσώρινο κατάλυμα στην Παλιά Βουλή κάτω από δύσκολες συνθήκες. Αργότερα μεταφέρθηκαν σε αποθήκες στην περιοχή του Θησείου και έπειτα εγκαταστάθηκαν στην Ερμούπολη. Κατά τη διάρκεια των μετακινήσεων, η Παγώνα και η Ειρήνη έχασαν τον Σίμο και τον Παναγιώτη.  Από την ταλαιπωρία, το κρύο και τις κακουχίες, η Ειρήνη αρρώστησε βαριά με πνευμονία και έφυγε από τη ζωή. Η Παγώνα, ορφανή, μην έχοντας πού να μείνει, δούλευε ως εσωτερική οικιακή βοηθός. Λίγους μήνες μετά, ο Σίμος και ο Παναγιώτης ήρθαν οικότροφοι  στο Αμερικανικό Ορφανοτροφείο Σύρου και η οικογένεια ενώθηκε. Ο Σίμος αγαπούσε τη μουσική και συμμετείχε στη δημοτική μπάντα του Δήμου Ερμούπολης. Όταν ενηλικιώθηκε, έφυγε για την Αθήνα όπου δούλευε στον ιππόδρομο, αργότερα  εγκαταστάθηκε μαζί του και ο Παναγιώτης. Η Παγώνα έμεινε στη Σύρο και παντρεύτηκε στα 18 της τον ναυτικό Γιώργο Ρόκκο. Η Κατερίνα θυμάται πως η μητέρα της σταδιακά ενσωματώθηκε στην τοπική κοινωνία και ξέχασε τις μικρασιατικές συνήθειες και τα έθιμα. Έκανε δύο παιδιά και σε ηλικία 34 χρονών χήρεψε.

 

Crédits photographiques de l’image à la Une : Refugees in front of the ruins of the temple of Thesus, 1922, Library of congress. Pas de restrictions de droits connues.

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 : entretien avec Despina Dimou = συνεντευξη με την Δεσποινα Δημου

En 2013, le corpus sonore “Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922″ a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et à la phonothèque de la MMSH et traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française : Despina Dimou, réfugiée de la première génération évoque la catastrophe de Smyrne qu’elle a vécu à l’âge de 14 ans 

Δέσποινα Δήμου πρόσφυγας πρώτης γενιάς μιλάει για την μικρασιατική καταστροφή που έζησε σε ηλικία 14 χρονών Ηχογραφήθηκε το 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου  για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ 1

Η Δέσποινα Δήμου τη στιγμή της συνέντευξης είναι 92 χρονών. Γεννήθηκε το 1908 στο Αϊβαλί (Κυδωνίες) κοντά στην Σμύρνη. Ο πατέρας της Γαβριήλ Δήμος και η μητέρα της Φανή ήταν από την Κωνσταντινούπολη  και είχαν πέντε παιδιά  τον Θανάση, τη Μαρία, την Ειρήνη, την Αφροδίτη και τη Δέσποινα. Ο Γαβριήλ ήταν γνωστός βιολιστής στο Αϊβαλί με μεγάλο ρεπερτόριο που δεν ήταν μόνο παραδοσιακό.  Χωρίς να έχει πάει  για πολύ καιρό στο σχολείο, είχε μάθει να γράφει και να διαβάζει, ενώ η Φανή ήταν αναλφάβητη. Ήταν μια μεσοαστική οικογένεια με πολύ αγάπη για τη μουσική και διαφορετικά ακούσματα. Ο Θανάσης και η Μαρία ήξεραν και αυτοί να παίζουν βιολί, ενώ όλοι είχαν μουσικές γνώσεις. Η Δέσποινα λέει συγκινημένη πως “έβγαινε πάντα μουσική  μέσα από το σπίτι και πως το μόνο ουσιώδες και χαριτωμένο ήταν αυτό”.Kuiawiak Πριν τα γεγονότα του 1922, όλα τα παιδιά πηγαίναν στο σχολείο εκτός από την Ειρήνη που δούλευε ήδη ως καθηγήτρια και ήταν αρραβωνιασμένη με έναν επίσης καθηγητή, τον Δημήτρη Κοντέλλη, τον οποίο  κατά τη διάρκεια των γεγονότων του 1922 οι Τούρκοι στρατιώτες τον πυροβόλησαν και τον σκότωσαν. Σύμφωνα με την Δέσποινα, πριν τη Μικρασιατική καταστροφή οι Τούρκοι και οι Έλληνες ζούσαν χωρίς εχθρότητα και προβλήματα. Το αίσθημα μίσους από κάποιες ομάδες και η αντιπαλότητα ήρθε αργότερα. – Τον Σεπτέμβριο του 1922, κατά την διάρκεια των διωγμών, η οικογένεια διέφυγε με τα αμερικάνικα πλοία για την  πόλη της Μυτιλήνης στη Λέσβο. Η Φανή κατάφερε να κρύψει κάποιες χρυσές λίρες στο στρίφωμα του φορέματος της και να τις περάσει από το τουρκικό τελωνείο.  – Στη Μυτιλήνη η οικογένεια έμεινε για περίπου ένα χρόνο. Εκεί κατοικούσε μία μεγάλη μειονότητα Τούρκων με τους οποίους η οικογένεια Δήμου ήταν γείτονες. Οι Τούρκοι τους συμπεριφέρθηκαν πολύ καλά, τους βοήθησαν και είχαν μεταξύ τους πολύ καλές σχέσεις. Ένας νεαρός Τούρκος ερωτεύτηκε τη Μαρία (μία από τις αδελφές) η οποία, όπως  η Δέσποινα υποστηρίζει,  ήταν πολύ όμορφη, αλλά εκείνη την  εποχή ήταν σχεδόν αδύνατο να γίνει μικτός θρησκευτικός γάμος. Στο νησί, ζούσαν αρκετές προσφυγικές οικογένειες και συζούσαν όλοι μαζί, μέσα σε μια  όμορφη καθημερινότητα. Η Δέσποινα αναπολεί εκείνη την περίοδο και θυμάται πως ήταν πολύ χαρούμενη. – Ένα χρόνο μετά, λόγω της συνθήκης της Λωζάνης και της ανταλλαγής των πληθυσμών, οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Μυτιλήνη και την Ελλάδα. Ο Θανάσης είχε κάποιες γνωριμίες στη Σύρο από το στρατό και η οικογένεια μετακινήθηκε στην Ερμούπολη. Πέρασαν στην αρχή δύο επισφαλή χρόνια, όπου ο Γαβριήλ έπαιζε βιολί δεξιά και αριστερά και ζούσαν σε μια καρβουναποθήκη. Έπειτα, με πολλές προσπάθειες, κατάφεραν να ανοίξουν ένα μικρό παντοπωλείο στην Ερμούπολη και να νοικιάσουν ένα σπίτι για να μείνουν. Η αδελφή του Ειρήνη, που ήταν καθηγήτρια, έδινε μαθήματα στις μικρότερες αδελφές της, ανάμερα σ’ αυτά ήταν και το μάθημα μουσικής. Η Δέσποινα μας λέει πως η ίδια, είχε πολύ ωραία φωνή και της άρεσε να τραγουδάει, ενώ αργότερα ξεκίνησε να φοιτά στην εμπορική σχολή και έκτοτε δούλευε. Η άποψη της Δέσποινας για την υποδοχή των προσφύγων στη Σύρο είναι αντιφατική, από την μια υποστηρίζει πως οι Συριανοί ήταν καλοπροαίρετοι με τους πρόσφυγες, από την άλλη μιλάει για πολλές δυσκολίες ένταξης, όπως επίσης και για «χαρακτηρισμούς» στο πρόσωπό τους. Κλείνοντας η Δέσποινα λέει  “Συγγνώμη αλλά δεν έχω όμορφες ιστορίες να διηγηθώ”.

Crédits photographiques : Image à la une, portraits de Despina Dimou et son mari. La photographie de Despina Dimou a été déposée à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades.(CC BY-NC).                                       Deuxième image, KuiawiakHistoric Sheet Music Collection 1800-1922), Library of congress. Pas de restrictions de droits connues.

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 : entretien avec les soeurs General = συνεντευξη με τις αδελφες Ζενεραλ

En 2013, le corpus sonore “Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922″ a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et à la phonothèque de la MMSH et traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française : Deux soeurs, issues d’une famille de réfugiés sur l’île de Syros, évoquent les récits de leur  père Zosef General qui a vécu l’incendie de Smyrne à l’âge de 27 ans 

Δύο αδελφές από προσφυγική οικογένεια, μας αφηγούνται την ζωή του πατέρα τους Ζοζέφ Ζενεράλ που έζησε την καταστροφή της Σμύρνης στην ηλικία των 27 χρονών. Ηχογραφήθηκε στις 8 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου  για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ 1

Οι αδελφές Ζενεράλ, η Αντουανέτα και η Ελεονώρα, αφηγούνται την ιστορία του πατέρα τους Ζοζέφ-Ιωσήφ Ζενεράλ  από τη Σμύρνη, που επιβίωσε από την μεγάλη πυρκαγιά του 1922.  Η Αντουανέτα Zενεράλ γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου το 1928 και εργάστηκε σε υπηρεσία ηλεκτροδότησης. Η Ελεονόρα Ζενεράλ γεννήθηκε το 1931, επίσης στην Ερμούπολη  και δούλευε σαν έμπορος ψιλικών. Ο Ζοζέφ γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1895 και τέλειωσε το γαλλικό γυμνάσιο, ενώ ο πατέρας του ήταν Γάλλος και δούλευε στους γαλλικούς σιδηροδρόμουs. Μετά από χρόνια, εγκαταστάθηκαν στο προάστιο Μπουρνόβα της Σμύρνης. Ο Ζοζέφ  δούλευε εκεί σαν ηλεκτρολόγος και είχε καλή οικονομική κατάσταση. Η συμβίωση με τους Τούρκους ήταν ήρεμη, είχαν προσωπικές σχέσεις και συνεργαζόντουσαν συχνά. Toν Φεβρουάριο του 1922, παντρεύτηκε μία κοπέλα με το πατρώνυμο Ψύλλα από την γειτονιά Κορδελιό, ενώ οι γονείς της είχαν καταγωγή από Χίο. Επτά μήνες μετά  έγινε το μεγάλο πογκρόμ και η ομαδική φυγή. Οι αδελφές Ζενεράλ ανακαλούν τις ημέρες της καταστροφής από αφηγήσεις του Ζοζέφ : επικρατούσε πανικός, καιγόταν όλη η προκυμαία της Σμύρνης και ο τούρκικος στρατός σκότωνε τους άντρες που προσπαθούσαν να επιβιβαστούν στα πλοία. Χάρη στη βοήθεια ενός Ιταλού, ο Ζοζέφ κατάφερε να φυγαδέψει την οικογένειά του σε ένα βαπόρι. Μέσα στη βάρκα, εκτός από την έγκυο γυναίκα του, ήταν και η μητέρα του και οι δύο αδελφές του. Επιλέξανε τη Σύρο για εγκατάσταση γιατί είχαν εκεί εύπορους συγγενείς από τη μεριά της γυναίκας του και ευελπιστούσαν σε μια βοήθεια. Όμως οι συγγενείς δεν ήταν τελικά πρόθυμοι να τους βοηθήσουν και τους εκμεταλλεύτηκαν δεδομένου ότι  δούλευαν σ’αυτούς σαν υπηρέτες. Τα πρώτα χρόνια ήταν πολύ δύσκολα αφού ο Ζοζέφ ήταν άνεργος και οι συριανοί τους αντιμετώπιζαν με καχυποψία. Συχνά  τους χαρακτήριζαν “τουρκόσπορους” και τις γυναίκες “πρόστυχες”. Αργότερα ο Ζοζέφ κατάφερε να βρει δουλειά σαν ηλεκτρολόγος και με τη βοήθεια των αποζημιώσεων που τους έδινε το ελληνικό κράτος, έκτισαν ένα σπίτι στη συνοικία του Αγίου Νικολάου. Στην Κατοχή, η οικογένεια εξαθλιώθηκε από την πείνα. Οι αδελφές Ζενεράλ θυμούνται ένα γεύμα που είχε  τσουκνίδες βρασμένες  με θαλασσινό νερό λόγω έλλειψης αλατιού. Σύμφωνα με τις ίδιες, η Σύρος ήταν μία πόλη που υπερείχε πολιτιστικά σε σύγκριση με τα υπόλοιπα νησιά, λόγω της οικονομικής της ανάπτυξης και της κινητικότητας του λιμανιού της. Υπήρχε μια ευρωπαϊκή επιρροή στο ντύσιμο, οι άντρες δεν φορούσαν βράκες αλλά παντελόνια, επικρατούσε κυρίως η κλασσική και λιγότερο η δημοτική μουσική και ταυτόχρονα λειτουργούσε το δημοτικό Θέατρο «Απόλλων» όπου ανέβαζαν πολλές γνωστές παραστάσεις και όπερες του εξωτερικού. Το ζεύγος Ζενεράλ έκανε πέντε παιδιά : την Υβόνη, την Κατίνα (που πέθανε μικρή), την  Αντουανέτα, την Ελεονώρα και τον Αντώνη. Η μητέρα πέθανε στα 58 της χρόνια  από εγκεφαλικό. Ο Ζοζέφ πέθανε το 1984 όταν ήταν 89 χρονών. Υπήρξε υποστηρικτής του Βενιζέλου και αργότερα κεντρώος. Στο τέλος της συζήτησης παρεμβαίνει και ο Ευάγγελος Κωσταντίνου Mανωλάs, ο σύζυγος της Αντουανέτας, που γεννήθηκε στις 25 Mαρτίου του 1923 στη Νάξο  και οι γονείς του ήταν από τα Βουρλά της επαρχίας Σμύρνης. 

Crédits photographiques : portrait de la famille General en 1923. La photographie a été déposée à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades. (CC BY-NC).

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλής τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 : entretien avec Vasilia Tsaousoglou et sa fille = συνομιλια με την Βασιλεια Τσαουσογλου και την κορη της

En 2013, le corpus sonore “Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922″ a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et à la phonothèque de la MMSH et traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux  Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française : Vasilia Tsaousoglou, réfugiée de la première génération, évoque la catastrophe de Smyrne qu’elle a vécu en 1922, avec le soutien de sa fill

Η Βασιλεία Τσαούσογλου, πρόσφυγας πρώτης γενιάς, αφηγείται τα γεγονότα της μικρασιατικής καταστροφής με την βοήθεια της κόρης της, όπως τα έζησε η ίδια το 1922
Ηχογραφήθηκε στις 7 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου  για την συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ 1

H Bασιλεία Τσαούσογλου μας μεταφέρει τις μνήμες της, πριν και μετά την Mικρασιατική Kαταστροφή. Στη συζήτηση βοηθά και η κόρη της συμπληρώνοντας τα κενά μνήμης της. Η Βασιλεία γεννήθηκε το 1909 στο Λιβίσι της Μικρἀς Ασίας. Ο πατέρας της λεγόταν Μάρκος Χατζηστεφάνου, καπνέμπορος στο επάγγελμα και η μητέρα της Κοραλία, η οποία έκανε τέσσερα παιδιά : τρία αγόρια και ένα κορίτσι. Οι μνήμες από την παιδική ηλικία είναι θολές, θυμάται πως έμαθε γράμματα από δασκάλες που ερχόντουσαν στο σπίτι και ότι το Λεβίσι ήταν μια πόλη μικτή με αρκετούς Τούρκους. Λίγο πριν την καταστροφή, φίλοι Τούρκοι τους είχαν προειδοποιήσει να φύγουν γιατί ο τουρκικός στρατός ήταν έτοιμος για μεγάλη επίθεση.  Το 1922, κατά την διάρκεια των γεγονότων, όλη η οικογένεια επιβιβάστηκε σε καράβι και καταλήξανε στη Σύρο. Στην αρχή οι συνθήκες ζωής ήταν πολύ δύσκολες. Ο πατέρας της Μάρκος έπαθε εγκεφαλικό με αποτέλεσμα να τυφλωθεί. Έκτοτε, κυκλοφορούσε με ένα μαύρο πανί στο ένα μάτι και όλοι τον φώναζαν περιπαιχτικά μονόφθαλμο. Αργότερα, νοικιάσανε ένα σπίτι στην Κοίμηση και δεν δέχτηκαν να πάνε στον προσφυγικό συνοικισμό, όπου τους πρόσφεραν σπίτι. Η Κοραλία δούλευε σε σπίτια και έραβε. Όταν έλειπε από το σπίτι, έστελνε την Βασιλεία σε μία πλούσια οικογένεια της συνοικίας όπου μάθαινε νοικοκυριό. Η Κοραλία προσπαθούσε να μορφώσει την κόρη της και της πήρε, με το κομπόδεμα που μάζευε, μια δασκάλα για να της μάθει γράμματα, ενώ τα αγόρια της οικογένειας, πηγαίνανε στο σχολείο τα πρωινά και τα απογεύματα ήταν μαθητευόμενοι· ο ένας δούλευε σε έναν παπουτσή και ο άλλος σε έναν μαραγκό. Η Βασιλεία συνέχισε να δουλεύει στην ίδια οικογένεια μέχρι που παντρεύτηκε τον Ευριπίδη Τσαούσογλου. Ο Ευριπίδης είχε έρθει από την Αγία Φωτεινή της Σμύρνης. Ήταν έμπορος και είχε καΐκια που φόρτωναν εδώδιμα-αποικιακά προϊόντα. Στη Σύρο κατασκεύαζαν σακούλες με αλευρόκολλα και χαρτί. Όταν ο Ευριπίδης και η Βασιλεία παντρεύτηκαν, έφτιαξαν ένα σπίτι στον Άγιο Νικόλαο. Έκαναν έξι παιδιά, μία κόρη και πέντε αγόρια, από τα οποία πέθαναν τα τρία.

Vasilia Tsaousoglou, réfugiée de la première génération évoque la catastrophe de Smyrne qu’elle a vécu en 1922
Portrait de Vasilia Tsaousoglou devant sa maison à Syros

Crédits photographiques : portraits de Vasilia Tsaousoglou. Les photographies de Christos Tsaousoglou ont été déposées à la phonothèque de la MMSH. Toutes les photographies de cette collection sont diffusées avec l’autorisation des témoins, elles sont déposées à la phonothèque de la MMSH et aux archives des Cyclades. (CC BY-NC).

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 : συνέντευξη με τον Χρύσανθο Βαϊανο = entretien avec Chrysanthos Vaianos

En 2013, le corpus sonore “Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922″ a été déposé conjointement au sein des Archives historiques de l’île de Syros et à la phonothèque de la MMSH et traités à la phonothèque en langue grecque et française. Les notices en langue française sont accessibles sur la base de données Ganoub, celles en langue grecque le sont aux Archives historiques de l’île de Syros et sur les Carnets de la phonothèque, sous forme de billets.

Notice en langue française : Chrysanthos Vaianos, réfugié de la deuxième génération, évoque les récits de son père Kostantinos Vaianos qui a vécu la Grande Catastrophe à l’âge de 14 ans

Ο Χρύσανθος Βαϊανός πρόσφυγας δεύτερης γενιάς ανακαλεί τις αναμνήσεις του  από την ζωή του πατέρα του Κωσταντίνου Βαϊανού ο οποίος έζησε την μικρασιατική καταστροφή στην ηλικία των 14 χρονών
Ηχογραφήθηκε στις 9 Αυγούστου του 2001 στην Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάκου1

O Χρύσανθος Βαϊανός γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ερμούπολη της Σύρου το 1956. Μας αφηγείται την ιστορία του πατέρα του, Κωνσταντίνου Βαϊανoύ, Μικρασιάτη πρόσφυγα που γεννήθηκε περίπου το 1907-1908. Την εποχή των γεγονότων, ο συνονόματος παππούς του Χρύσανθου και η γιαγιά του Ελένη ζούσαν στην Σύλλη που ήταν μία περιοχή λίγο έξω από το Ικόνιο. Είχαν δέκα παιδιά: τον Ιορδάνη, τον Δημήτρη, τον Κωνσταντίνο (τον πατέρα του Χρύσανθου), τον Βάγια, τον Νίκο, την Ανθούλα, την Χαρίκλεια, την Ειρήνη, την Μαρία  και την Χρυσούλα. O Κωνσταντίνος σπούδασε σε μικτό σχολείο με  Τούρκους και  Έλληνες. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις του πατέρα του, στο σχολείο μάθαιναν καλλιγραφία, ξένες γλώσσες και η συμβίωση τους ήταν αρμονική. Κατά την διάρκεια του Ραμαζανίου, κάποιες φορές μοιράζονταν το γεύμα τους μαζί στα κρυφά. Η οικογένεια Βαϊανού ζούσε καλά και είχαν ένα ιδιόκτητο διώροφο σπίτι. Μετά την καταστολή και τους διωγμούς εναντίον των Ελλήνων, ο στρατηγός του τούρκικου στρατού που έφτασε στην Σύλλη, εγκαταστάθηκε στο πρώτο όροφό του σπιτιού. Για καλή τους τύχη, ο στρατηγός είχε ζήσει στην Θεσσαλονίκη και ήταν φιλικά προσκείμενος στους Έλληνες. Ο Χρύσανθος (που δεν είναι ξεκάθαρο πότε και που πέθανε, μάλλον στην Καισάρεια, στην εξορία) ήταν απών και ο στρατηγός βοήθησε την Ελένη, στην παραγωγή και πώληση ρακής για να ανταπεξέλθουν οικονομικά. Όταν η κατάσταση έγινε ασφυκτική, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Σύλλη. Η οικογένεια εμπιστεύτηκε τα τιμαλφή αντικείμενα στους Τούρκους γείτονες που ζούσαν κοντά, με την σκέψη ότι μία μέρα θα γυρίσουν πίσω. Έτσι λοιπόν, η Ελένη και τα εννέα παιδιά της (τον πρωτότοκο από τα δέκα, τον είχαν στείλει στην εξορία και τον βρήκαν αργότερα), ταξίδεψαν για την παραθαλάσσια πόλη  Μερσίνη με σκοπό να βρουν μία θέση στα καράβια που πήγαιναν στην Ελλάδα. Toν Δεκέμβριο του 1922 σε αντάλλαγμα με πολλά νομίσματα χρυσού η οικογένεια κατάφερε να επιβιβαστεί σε ένα κατάμεστο καράβι. Το ταξίδι διήρκεσε 22 μέρες και πολλοί επιβάτες νόσησαν ή είχαν ήδη μολυνθεί από τύφο. Επειδή υπήρχε ο φόβος της μετάδοσης, καίγανε τους νεκρούς στο καζάνι του βαποριού. Κατά την διάρκεια της συνέντευξης, O Χρύσανθος μας δείχνει ένα παλιό οθωμανικό διαβατήριο της οικογένειας του και κάποιες σημειώσεις : “Στις 6  Ιανούαριου του 1923 το καράβι φτάνει στον Πειραιά και εκεί η αστυνομία τους βάζει σε καραντίνα για 8 μέρες. Έπειτα η οικογένεια μεταφέρεται στο Ναυπλιο.  Eκεί πεθαίνει από τύφο η μία αδελφή η Ειρήνη.” Δεν γνωρίζουμε ακριβώς για ποιο λόγο βρέθηκαν στην Σύρο, ο Χρύσανθος υποθέτει πως εγκαταστάθηκαν εκεί, γιατί είχαν ένα θείο που είχε καλή σχέση με τον διευθυντή του Αμερικάνικου ορφανοτροφείου και μπόρεσε να τους περιθάλψει και να τους βοηθήσει. Τελειώνοντας, ο Χρύσανθος αναφέρει πως όλη η  οικογένεια ενσωματώθηκε στην ελληνική κοινωνία: ο Ιορδάνης  έγινε επιχειρηματίας, ο Δημήτριος ασχολήθηκε με το εμπόριο, ο Βάγιας σπούδασε δικηγόρος, η Χρυσούλα έγινε οδοντίατρος. Ο πατέρας του Χρύσανθου, ο Κωσταντίνος έγινε επίσης έμπορος και παντρεύτηκε την Αλεξάνδρα Ξενάκη από την Νάξο. Απόκτησαν δύο παιδιά, τον Χρύσανθο και την Ελένη.

 Crédits photographiques de l’image à la Une : portrait de Chrysanthos Vaianos. La photographie de Konstadinos Vaianos  a été déposée à la phonothèque de la MMSH (CC BY-NC-BY).

  1. H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“  κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην  Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών []

Fuir Smyrne en bateau en 1922

En 2013, la phonothèque de la MMSH a numérisé et traité une collection sonore déposée par les Archives historiques des Cyclades (Grèce) portant sur les réfugiés de la catastrophe de Smyrne de 1922 sur l’île de Syros. Une série de billets présente ces entretiens en langues française, grecque et anglaise.

Plusieurs témoignages issus de la collection sur les Réfugiés d’Asie-Mineure sur l’île de Syros en 1922 évoquent la fuite en bateau des grecs de Smyrne et de sa région depuis les côtes d’Asie Mineure en septembre 1922. Sur les ports1 sont amarrés des bateaux grecs, français, américains et anglais qui vont transporter les grecs persécutés jusqu’en Grèce. Les récits de la fuite des réfugiés de la première et de la deuxième génération racontent les épreuves de la vie comme la  maladie,  la mort,  l’amitié ou encore l’amour.

Ceux qui habitent à l’intérieur des terres sont contraints de parcourir de longues distances à pied, en emportant seulement leurs enfants, comme la famille de Timonidou (entretien n°4465) qui est partie de la Haute-Mésopotamie jusqu’à Mersin ou encore la famille Chrisafidis (entretien n°4458) qui a fait le chemin d’Eskişehir jusqu’à Antalya. Ils racontent comment, pour éviter les mauvais traitements et les arrestations durant le voyage, ils échafaudent différentes ruses : les filles revêtent des vêtements d’homme, tandis que les garçons portent des pantalons plus courts pour paraître plus jeunes. Comme les autorités turques interdisent aux grecs de transporter des objets de valeur, les femmes cousent des pièces d’or dans le revers de leur jupon ou de leurs chaussettes, d’autres vont jusqu’à les avaler. Une fois obtenue une place – si convoitée – sur les bateaux surchargés, ils doivent encore affronter les dangers de la mer agitée et l’épidémie de typhus.

Ce billet reprend les récits directs et indirects de trois témoins : Despina Dimou, Despina Eleftheriadou et un réfugié qui a souhaité demeurer anonyme.

Despina Dimou est une réfugiée de la première génération originaire d’Aïvali, ville au nord-ouest de la mer Egée. Toute la famille a réussi à s’enfuir, à l’exception des grands-parents. Ils ont embarqué sur les bateaux nord-américains qui les ont conduit à Mytilène, sur l’île de Lesbos, située en face de la côte turque. Ils y ont vécu quelques temps puis se sont installés à Syros.

Despina Dimou : A Aïvali, des bateaux anglais et américains sont venus nous chercher.
Enquêtrice : Il y avait beaucoup de familles ?
Despina Dimou : Ceux qui voulaient partir, c’est à dire tous, puisqu’on pouvait pas rester, les turcs nous chassaient. Il m’est arrivé une aventure en route, comme on était des gens pieux, j’avais pris avec moi une icône… (l’informatrice se met à pleurer) (…) Ma mère avait de l’argent sur elle, des livres turques, qu’elle avait cousues dans l’ourlet de ses vêtements et les turcs n’ont rien remarqué. Mais ils lui ont pris autre chose, une petite montre je crois, qu’ils lui ont rendue par la suite en lui disant “nous ne prenons pas les accessoires féminins” Ils se sont comportés avec gentillesse, on ne peut pas dire le contraire. Mais nous, on tremblait comme des oiseaux. Puis on est partis à Mytilène.
Enquêtrice : Qu’est-ce que vous aviez pris d’autre avec vous ?
Despina Dimou : Pas grand chose : un matelas, une poule bouillie pour la manger.

Despina Eleftheriadou est une réfugiée de la deuxième génération. Elle raconte la fuite de ses parents originaires d’Istanbul (alors Constantinople) en reprenant le récit familial entendu dans sa jeunesse. Lors des événements de 1922, sa mère réussit à embarquer sur un bateau, avec sa mère et sa soeur. Sur le bateau elle rencontre son futur mari. A leur arrivée en Grèce à Ioannina, ils se marient et fondent une famille. Ils travaillent pendant 6 ans dans les usines de la région avant de s’installer à Syros.

Despina Eleftheriadou  : Ma mère m’a raconté : ils nous ont mis sur un bateau et nous avons voyagé pendant un mois. La saleté, nulle part où te laver, des poux, rien à manger… On pensait qu’on allait mourir sur le bateau.
Enquêtrice : Qui a réussi à s’enfuir dans votre famille?
Despina Eleftheriadou : Elle, sa mère, sa soeur…
Enquêtrice : Les femmes donc ?
Despina EleftheriadouToutes les femmes. Les hommes avaient été exilés et ils sont morts de faim et de soif.
Enquêtrice : Elles ont pu prendre des affaires avec elles ?
Despina EleftheriadouElles avaient seulement un matelas, qui nous a sauvé pendant l’Occupation car il était fait de laine à l’intérieur et ma mère fabriquait des vêtements pour les échanger dans des villages contre des pois chiches, du riz, de l’huile, des légumes… (…) Si vous savez ce que ces gens-là ont enduré : ils sont morts très fatigués et malheureux. (…)
Enquêtrice : Et qu’est-il arrivé après le bateau?
Despina EleftheriadouIls sont descendus à Ioannina et ils ont reçu de l’aide de l’Etat pour trouver un logement (…) C’est dans le bateau que ma mère a rencontré mon père. Il avait 17 ans et ils n’avaient pas réussi à l’attraper. Il avait dû s’enfuir car mon père était très malin. Elles étaient 6-7 femmes et il a proposé de les aider. Il dit à ma mère : “Tu me plais beaucoup et j’aimerais que tu deviennes ma femme”. Elle avait 14 ans.

Le troisième entretien présenté dans le billet a été enregistré auprès d’un réfugié de la première génération né à Ikonios en Asie Mineure. En 1922, il se dirige avec sa mère et ses trois frères et soeurs vers la ville de Mersin, sur la côte turque. Arrivés au port, sa mère cherche un moyen pour faire passer des pièces d’or par la douane. Elle fait alors appel à un voisin turc qui a eu une idée : il demande à sa mère d’amener des couteaux et autres ustensiles de cuisine avec de grands manches. Il ouvre une cachette dans les manches et cache les pièces à l’intérieur. Puis, ils en cache dans la doublure de leurs vêtements et leur fait avaler le reste. Ils réussissent à passer la douane sans être découverts. Ils voyagent ensuite dans un un bateau de transport où de milliers des gens sont entassés. Puis ils débarquent dans la ville de Nauplie, dans le Péloponnèse. Après un séjour à Tripoli, ils partent rejoindre des parents à Syros.

(extrait) L’informateur : Durant la catastrophe, nous sommes passés par Mersin. C’était le port où  les bateaux grecs arrivaient pour prendre  les réfugiés. Pour monter sur les bateaux nous devions passer la douane : ils nous avaient interdit de faire passer de l’or, mais nous pouvions emporter de la monnaie grecque, autant de billets qu’on voulait. Ma mère ne savait pas si en Grèce la monnaie turque allait être acceptée et elle s’inquiétait de savoir comment elle allait nourrir ses 4 enfants. On avait de l’or, beaucoup de pièces de livres turques, et elle réfléchissait à comment les faire passer à la douane (…)
Enquêtrice : En Grèce où êtes-vous allés ?
L’informateur : Avec le bateau, nous avons voyagé 7 jours et nous sommes arrivés à Nauplie. A Nauplie, ma mère a loué un logement. Après nous sommes allés à Tripoli, puis notre oncle a envoyé quelqu’un pour nous faire venir à Syros.

Crédits photographiques : photographie à la une Too crowded for comfort, 1921, Library of Congress. Pas de restrictions de droits connues.

Vignette de soundcloud : Smyrna, Silas and Anna Weaver Hertzler Papers. Middle East Photographs, 1919-20. HM1-197. Box 19 Folder 1 photo 1822. Mennonite Church USA Archives – Goshen. Goshen, Indiana. Pas de restrictions de droits connues.

  1. Dans les entretiens, quatre ports sont cités par les réfugiés : Antalya, Istanbul – anciennement Constantinople-, Izmir – anciennement Smyrne -, Mersin. []